Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa, obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.
To, jakie składniki majątku wchodzą do majątku wspólnego, a co pozostaje w majątku osobistym jednego z małżonków opisano w poprzednim wpisie znajdującym się pod adresem : LINK
W trakcie trwania małżeństwa, a co się z tym wiąże wspólności majątkowej (zakładając brak umownej rozdzielności majątkowej), powstają trzy odrębne majątki:
- majątek wspólny małżonków;
- majątek osobisty małżonki;
- majątek osobisty małżonka.
Praktyka wskazuje, iż zwykle małżonkowie nie mają o tym świadomości i wspólnie wykorzystują środki pochodzące zarówno z majątku wspólnego, jak i ze swych majątków osobistych.
Nikogo nie dziwi takie postępowanie, problem jednak zaczyna się wtedy, gdy wspólność małżeńska ustaje.
Ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej ustaje na skutek:
- zawartej przez małżonków umowy (wymagana forma aktu notarialnego);
- rozwodu lub separacji;
- unieważnienia małżeństwa;
- śmierci lub ubezwłasnowolnienia któregoś z małżonków.
W przypadku rozwodu, ustrój małżeńskiej wspólności majątkowej ustaje z dniem wydania prawomocnego wyroku. W konsekwencji powstaje pytanie, co zrobić z wypracowanym majątkiem wspólnym?
Gdy strony są zgodne co do sposobu podziału majątku, mogą tego dokonać już w postępowaniu rozwodowym. Często jednak zdarza się tak, że małżonkowie nie są w stanie dojść w tym zakresie do konsensusu.
Na potrzeby niniejszego opracowania wyobraźmy sobie hipotetyczną sytuację:
W trakcie trwania małżeństwa małżonek otrzymał odszkodowanie za uszkodzenie ciała w kwocie 200 000 zł. Następnie strony za 100 000 zł zakupiły nieruchomość, która weszła w skład majątku wspólnego. Środki na zakup nieruchomości pochodziły w 70% z kwoty uzyskanej z odszkodowania męża, zaś 30 % pochodziło z majątku wspólnego małżonków.
Jeszcze w trakcie trwania małżeństwa małżonkowie postanowili na nieruchomości gruntowej, która została nabyta w drodze spadkobrania przez małżonkę wybudować dom.
Środki na budowę domu, pochodziły z majątku wspólnego oraz z odszkodowania otrzymanego przez małżonka (130 000 zł).
Po jakimś czasie małżonkowie rozwiedli się. Aktualnie chcą przystąpić do podziału majątku oraz rozliczyć poczynione przez siebie nakłady.
W powyższym przykładzie mamy do czynienia z dwoma nieruchomościami: nieruchomością gruntową (majątek wspólny małżonków) oraz z nieruchomością, na której zbudowano dom małżonków (majątek osobisty małżonki).
Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto, iż w postępowaniu o dział majątku zostaną ustalone równe udziały (art. 43 § 1 KRiO) oraz wartość nieruchomości gruntowej oraz nieruchomości, wraz z wybudowanym na niej domem na dzień ustanowienia rozdzielności majątkowej – wynoszą odpowiednio 100 000 zł oraz 300 000 zł (z czego sama nieruchomość gruntowa 30 000 zł).
- Nakłady z majątku osobistego małżonka na majątek wspólny stron;
- Nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonki;
- Nakłady z majątku osobistego małżonka na majątek osobisty małżonki.
Ad. 1. Małżonkowie zakupili wspólnie nieruchomość gruntową o wartości 100 000 zł. Środki na zakup tej nieruchomości pochodziły z majątku osobistego małżonka 70 000 zł oraz z majątku wspólnego 30 000 zł.
W związku z tym małżonek dokonał nakładu z majątku osobistego na majątek wspólny stron i może dochodzić jego rozliczenia w postępowaniu o podział majątku wspólnego.
W powyższym przykładzie przy założeniu, że nieruchomość w drodze podziału majątku zostanie przyznana na wyłączną własność małżonki, może domagać się zwrotu poniesionych nakładów w wysokości 70 000 zł oraz spłaty na jego rzecz 15 000 zł. W przypadku, gdyby przedmiotowa nieruchomość została przyznana na wyłączną własność małżonka, druga strona może domagać się spłaty na swoją rzecz kwoty 15 000 zł.
Ad. 2. i Ad. 3. Nieruchomość, którą małżonka otrzymała w spadku należała do jej majątku osobistego (art. 33 KRO), nie zmienił tego fakt, iż strony wybudowały na niej dom. Zgodnie z zasadą superficies solo cedit wszystko, co zostało z gruntem trwale połączone (w sposób naturalny lub sztuczny), dzieli los prawny gruntu.
W związku z tym powstaje problem jak rozliczyć poniesione nakłady na nieruchomość małżonki. Z jednej strony mamy do czynienia z nakładami poczynionymi z majątku wspólnego stron na majątek osobisty małżonki, z drugiej zaś nakłady poczynione z majątku osobistego małżonka na majątek osobisty małżonki.
Jeżeli nieruchomość przedstawia wartość 300 000 zł (100%), zaś sama nieruchomość gruntowa została wyceniona na 30 000 zł (10%), a nakłady poniesione przez małżonka z majątku osobistego wynosiły 130 000 zł (43%), to należy uznać , że udziałem z majątku wspólnego jest kwota 40 000 zł (13%).
W tej sytuacji małżonek może domagać się zwrotu nakładów poczynionych
z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonki w kwocie 20 000 zł oraz
z majątku osobistego na majątek osobisty małżonki w kwocie 130 000 zł.
W przypadku nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty jednego z małżonków sąd ustala wartość takich nakładów bez względu na inicjatywę dowodową uczestników postępowania (Uchwała SN z dnia 21 lutego 2008 r. sygn. akt: III CZP 148/07).
Inaczej jest w przypadku nakładów poczynionych z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego. W tym przypadku należy wykazać się inicjatywą, co nie oznacza, że nie można takich nakładów rozliczyć w postępowaniu o dział majątku wspólnego (uchwała SN z dnia 16 grudnia 1980 r., sygn. akt: III CZP 46/80).
Podkreślić należy, iż w postępowaniu o dział majątku małżonkowie będą mogli rozliczyć nakłady z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek drugiego tylko dlatego, że nakładów na majątek osobisty dokonano zarówno z majątku wspólnego, jak i z osobistego (wyrok SN z dnia 7 czerwca 2002 r., IV CKN 1108/00).
W przeciwnym razie roszczenie o zwrot takich nakładów należałoby realizować w odrębnym postępowaniu cywilnym.